Cmentarz Orląt Lwowskich

„Lwowianie byli jednakże gremialnie, absolutnie bez jakichkolwiek wahań i wątpliwości, bezwarunkowo i wyłącznie pozytywnie jednomyślni w swoim uczuciowym stosunku do jednego tylko z kilkunastu monumentów Lwowa – Cmentarza Obrońców Lwowa”.

[W. Szolginia]

„Cmentarz Obrońców Lwowa, zwany popularnie Cmentarzem Orląt Lwowskich powstał po zakończeniu wojen polsko-ukraińskiej i polsko-bolszewickiej, kiedy zaczęto porządkować powstałe w trakcie ich trwania tymczasowe cmentarze poległych, głównie w ogrodzie Politechniki, Parku Stryjskim i okolicach Szkoły Kadetów, ekshumowano zwłoki i przenoszono je na nowo założony cmentarz przylegający do Cmentarza Łyczakowskiego od strony Pohulanki.

W 1921 roku rozpisano konkurs na projekt Cmentarza. Konkurs wygrał student V roku Politechniki Lwowskiej, Rudolf Indruch. W rozplanowaniu cmentarza wykorzystał on naturalny układ terenu, umieszczając mogiły na tarasach, położonych na schodzącym łagodnie w stronę Pohulanki zboczu. Tym samym zburzył monotonię właściwą cmentarzom wojennym, składającym się zazwyczaj z rzędów jednakowych mogił. Teren, na którym powstał cmentarz, dawny folwark benedyktynek ormiańskich, podarowała siostra ówczesnego biskupa ormiańskiego, Józefa Teodorowicza – Gertruda Ochanowicz.
Na cmentarzu, oprócz Obrońców Lwowa, którzy zginęli w walkach miedzy listopadem 1918 r. a czerwcem 1919 r. i żołnierzy o nieustalonej tożsamości, bardzo możliwe, że i Ukraińców, pochowano także uczestników wojny polsko-bolszewickiej 1920r. Ostatnie miejsce spoczynku ne Cmentarzu znalazły także te Orlęta, które zmarły już po zakończeniu wojny, do roku 1939 włącznie, w tym architekt Cmentarza, Rudolf Indruch. Pochowano tu łącznie 2318 osób.
Nad Cmentarzem, góruje Kaplica Orląt, niewielka biała rotunda. W tej kaplicy do wybuchu wojny rokrocznie odprawiano nabożeństwo za dusze poległych, w rocznicę wybuchu walk. Poniżej tarasu, po dwóch stronach centralnie rozmieszczonych schodów stoją dwuskrzydłowe katakumby.

Na filarach, dźwigających łuki arkadowe katakumb umieszczono płaskorzeźby aniołów trzymających w dłoniach ordery i odznaczenia związane z walkami o Lwów i Małopolske Wschodnią: Krzyż Virtuti Militari, Krzyż Walecznych, Krzyż Niepodległości, Krzyż Obrońców Lwowa, Odznaki Orląt, Odznaki Obrońców Kresów Wschodnich. W katakumbach pochowano 72 poległych, których szcząki ekschumowano z różnych miejsc walk o Lwów. Katakumby rozdzielała kamienna studnia i schody, zaś po ich lewej i prawej stronie znalazły się pomniki Lotników Amerykańskich i Piechurów Francuskich [kolejny punkt sporny w rozmowach ze stroną ukraińską].

Pomnik Lotników Amerykańskich, to symboliczna mogiła członków VII eskadry im. Tadeusza Kościuszki, którzy brali udział w wojnie polsko-ukraińskiej, potem w wojnie polsko-bolszewickiej. Na pomniku w latach dwudziestych ustawiono kamienna postać skrzydlatego mężczyzny w kombinezonie lotniczym. Pomnik został postawiony dzięki środkom Zjednoczenia Polaków z Ameryki, odsłonięto go 30 maja 1932 roku.

Pomnik Piechurów Francuskich, znajdował się po prawej stronie katakumb. Tuż przed wybuchem II wojny światowej postawiono na nim figurę wspartego na karabinie piechura. Pomnik upamiętnia żołnieży poległych w walkach o Kresy Wschodnie w latach 1919-20.
Przed katakumbami znajduja się rzędy grobów, otoczone od strony zbocza kolumnadami i łukiem triumfalnym Pomnika Chwały.
W pierwszych rzędach poniżej katakumb pochowano znaczniejsze osoby: generała Tadeusza Rozwadowskiego, generała Wacława Iwaszkiewicza, biskupa ormiańskiego Józefa Teodorowicza.

Pomnik Chwały, odsłonięty w 1934 roku, otaczał największy, górny taras cmentarza od południa. Składał się z dwóch kolumnad, połączonych stojącym po środku Łukiem Triumfalnym. Spełniał on jednocześnie role reprezentacyjnej bramy, wiodącej na cmentarz od strony południowej. Przed Łukiem od strony Pohulanki stały dwa kamienne posągi Lwów z tarczami, na jednej był orzeł i napis „Tobie Polsko”, na drugiej herb Lwowa i napis „Zawsze wierny” [to jeden z punktów spornych w rozmowach z Radą Miejska Lwowa]. U góry umieszczono płaskorzeźbę przedstawiającą miecz – symbol walki. Napis z drugiej strony łuku głosił: MORTUI SUNT UT LIBERI VIVAMUS – UMARLI, ABYŚMY ŻYLI WOLNI.
Po obu stronach kolumnadę zamykały potężne pylony. Na prawym wypisano najważniejsze punkty oporu w walkach w listopadzie 1918 roku, na lewym najważniejsze pola bitewne w Małopolsce wschodniej podczas wojny 1918-19.

Na kolumnach, w dolnej ich partii, były wykute łacińskie napisy informujące o tym, kto „wykupił” daną kolumnę – kolumny można było wykupować, a pieniądze w ten sposób uzyskane pokryły częściowo koszty wzniesienia pomnika. Wśród darczyńców były więc: miasto Lwów, Warszawa, Poznań; Mieszczańskie Towarzystwo Strzelackie Stoł. Miasta Lwowa, Związek Narodowy Polski w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, XVII Sejm Związku Polek w Ameryce;
Poniżej Pomnika Chwały znajdowały się jeszcze trzy mniejsze tarasy, przecięte centralnymi schodami, które prowadzić miały do głównego wejścia, od strony Pohulanki. Za bramą według projektu Indrucha miała się ciągnąć wysadzana drzewami aleja, zakończona jeszcze jedną bramą, zwieńczoną figurą orła, który przygarnia do siebie młode orlęta. Wejścia ani aleji nie zdążono wybudować.
W 1925 roku ekshumowano zwłoki jednego z żołnieży pochowanych na Cmentarzu Orląt Lwowskich, i przewieżiono do Warszawy, gdzie zostały uroczyście złożone w Grobie Nieznanego Żołnierza na placu Saskim (obecnie Piłsudskiego).”